Plecionkarstwo towarzyszyło człowiekowi od najdawniejszych czasów. W miarę rozwoju kultury ludności rodziły się nowe potrzeby na przedmioty użytkowe, ozdobne, ochronne i budowlane między innymi z drewna i wikliny.
W Rudniku nad Sanem wikliniarstwo zaczęło się rozwijać i nabierać coraz większego znaczenia pod koniec XIX wieku. Rozwój koszykarstwa zainicjował właściciel dóbr rudnickich, hrabia Ferdynand Hompesch. To z jego inicjatywy
i za jego staraniem wysłano kilku mieszkańców Rudnika i Kopek (byli to: Jan Ryński, Jan Gancarz, Karol Koszałka, Marcin Madej, Franciszek Konior, Franciszek Pawłowski)do szkoły koszykarskiej w Wiedniu, a następnie w 1878 roku założono w mieście szkołę koszykarską, w której pod czujnym okiem majstrów i instruktorów koszykarstwa kształcono chałupników. W ten sposób powstał cały system produkcji oparty na pracy nakładczej, pozyskiwaniu surowca (wprowadzono uprawę wikliny) oraz sprzedaży gotowych wyrobów, który przyczynił się do wzrostu liczby mieszkańców i poprawy ich zamożności. W 1882 roku Hrabia Hompesch założył firmę pod nazwą „Szkoła Koszykarska Karol Józef Krauz we Wiedniu”, której pierwszym dyrektorem był Ferdynand Hofmann, a majstrami galanterii byli: Sekulski, Antoni Skiba, Leon Skoczylas. Wkrótce została ona zamieniona na duże warsztaty koszykarskie pod nazwą „Prasko – Rudnicka Fabryka Koszykarska w Rudniku nad Sanem”, gdzie zrzeszeni w niej robotnicy wykonywali wyroby i galanterię. Fabryka wydzierżawiła również duży plac od hr. Tarnowskiego, gdzie wybudowała w latach 1897- 1910 pięć dużych magazynów na swoje wyroby i wiklinę oraz budynki na warsztaty i dla administracji.
W tym okresie rzemiosło wikliniarskie rozwijało się również w Małopolsce, czego przejawem było utworzenie w 1919 r. w Krakowie syndykatu koszykarskiego z prezesem Wincentym Witosem na czele. Ze względu na to, że Rudnik nad Sanem słynął już z koszykarstwa, syndykat utworzył w nim swoją delegaturę. Jednakże w wyniku niewłaściwego zarządzania doszło do upadku syndykatu zarówno w Krakowie, jak i ekspozytury w Rudniku nad Sanem. Ponadto funkcjonowały w Rudniku nad Sanem: Towarzystwo Kredytowe i Kasa Zaliczkowo-Oszczędnościowa, Krajowa Szkoła Koszykarska i Stowarzyszenie Zjednoczonego Przemysłu i Rękodzielnictwa. W okresie międzywojennym dzięki prowadzonym inwestycjom i działaniom, Rudnik nad Sanem stał się najznaczniejszym ośrodkiem wikliniarstwa w Małopolsce.
Od 1919 roku w mieście działało 12 firm zajmujących się eksportem wyrobów i 20 firm handlujących na rynku krajowym. Pracowało dla nich w Rudniku nad Sanem i okolicy 3 tysiące warsztatów chałupniczych zatrudniających ok. 15.000 osób. W 1928 roku część z nich zrzeszyła się w Spółdzielni „Wierzba” należącej do Związku Producentów Wikliny we Lwowie. Roczna wartość wyrobów z wikliny produkowanych w Rudniku nad Sanem sięgała 3.600.000 zł. Dla potrzeb rozwijającego się rzemiosła, na miejsce zlikwidowanego Seminarium Nauczycielskiego, w 1932 roku przeniesiono do Rudnika nad Sanem Lwowską Szkołę Koszykarską, którą trzy lata później przekształcono w Szkołę Przemysłu Drzewnego, Państwową Szkołę Stolarską.
W 1936 r. założono Spółdzielnię Wytwórców Koszykarskich, która w czasie wojny została zlikwidowana. Rudnickie koszykarstwo w okresie niemieckiej okupacji zaliczone zostało do tzw. przemysłu wojennego i wykorzystane do masowej produkcji pojemników do celów wojennych. Rabunkowa gospodarka okupanta na plantacjach wikliny doprowadziła do zniszczeń w uprawach, co uniemożliwiło dobry start rudnickiego koszykarstwa bezpośrednio po wojnie.
W 1944 r. magazyny dawnej koszykarni wybudowane na działce nad stawem, przeszły na własność Skarbu Państwa i podlegały Ministerstwu Rolnictwa i Reform Rolnych. Następnie dzięki staraniom władz miasta oraz dyrekcji liceum, zostały one przekazane na własność, wyremontowane i oddane do użytku rudnickiemu liceum. W ciągu kolejnych lat remontowano w czynie społecznym następne magazyny z przeznaczeniem ich na budynek główny, pracownie przedmiotowe i internat.
W latach powojennych w Rudniku nad Sanem powstało kilka organizacji spółdzielczych, a w 1948 r. Spółdzielnia Wikliniarsko – Koszykarska „Jedność” i Zakład Wikliniarski (późniejsze Małopolskie Przedsiębiorstwo Produkcji Wikliniarskiej „Wikplast-Las”). Początkowo Spółdzielnia „Jedność” należała do Centralnego Związku Spółdzielni Pracy, a od lipca 1975 roku do Związku Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelia”. W tym czasie wyplataniem w wiklinie zajmowało się ok. 3,5 tys. chałupników i ponad 800 pracowników stałych, a w 1985 r. Spółdzielnia zatrudniała 2000 pracowników. Na skutek przemian ustrojowych, przechodzenia z gospodarki planowej do gospodarki rynkowej Przedsiębiorstwo Produkcji Wikliniarskiej „Wikplast-Las” zostało w latach 90-tych zlikwidowane. Część majątku po zlikwidowanym zakładzie „Wikplast-Las” przejęła w 1999 r. Gmina. Natomiast w ograniczonym zakresie Spółdzielnia Wikliniarsko-Koszykarska „Jedność” działa do dnia dzisiejszego.
11 lipca 2001 r. na wniosek Komitetu Założycielskiego zarejestrowano Stowarzyszenie o nazwie Korporacja Wikliniarska „Rudnik” z siedzibą w Rudniku nad Sanem. Jest to organizacja pozarządowa, której celem jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości i inicjatyw gospodarczych, pielęgnowanie tradycji kulturowych, promowanie produkcji i sprzedaży wikliny oraz wyrobów wikliniarskich.
Aktualnie największe znaczenie dla regionu w drobnej wytwórczości i handlu ma wyrób i sprzedaż wyrobów z wikliny, z której to Rudnik nad Sanem jest słynny w kraju, Europie, a nawet za oceanem, co potwierdza wystawa EXPO 2005 w Japonii www.expo2005.info.pl . Przemysł wikliniarski w Gminie obecnie daje zajęcie i utrzymanie około 900 rodzinom. Na terenie Gminy funkcjonuje ponad 35 hurtowni z wikliną, ponadto działa ok. 50 mniejszych podmiotów zajmujących się handlem tymi artykułami.
Wraz z ciągłym rozwojem rzemiosła wikliniarskiego, pojawiła się potrzeba odpowiedniego wyeksponowania historii, tradycji i kultury wikliniarskiego regionu oraz przedmiotów z tym związanych. Brak odpowiedniego poziomu informacji powoduje niewykorzystanie możliwości rozwoju turystyki w Gminie i Mieście, a w związku z tym ogranicza liczbę przyjeżdżających turystów. Krótki czas pobytu, zmniejsza tym samym poziom dochodów możliwych do osiągnięcia z tego tytułu przez Gminę i Miasto oraz jej mieszkańców.
Przechowywanie obecnie eksponatów z wikliny w nieodpowiednich pomieszczeniach wpływa znacząco na pogorszenie i częściową degradację ich stanu. Dlatego też pojawił się pomysł utworzenia Centrum Wikliniarstwa. Znajdować się ono będzie w XIX-wiecznym budynku (z 1890 r.). Budynek położony jest
na obszarze ścisłej strefy ochrony konserwatorskiej układu urbanistyczno – architektoniczno – krajobrazowego Rudnika nad Sanem (decyzja nr 309/A z dnia 11.06.1987) oraz wpisany jest do rejestru zabytków (decyzja nr A-90 z dnia 26 lipca 2004 r.). Początkowo w budynku tym mieściła się Szkoła Powszechna, następnie od 1910 r. Szkoła Ludowa pięcioklasowa. W latach 1962 – 1998 w budynku mieścił się Państwowy Zakład Wychowawczy (od 1984r. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy) dla dzieci upośledzonych w stopniu lekkim z byłego województwa tarnobrzeskiego. Ośrodek ten prowadził swoją działalność w tym budynku do 1998 roku. Od tego czasu budynek pozostaje opuszczony, niezagospodarowany i obecnie znajduje się w złym stanie, a dalsze jego niezagospodarowanie może prowadzić do jego całkowitego zniszczenia.
Wygląd budynku byłego Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego przed adaptacją na Centrum Wikliniarstwa
Utworzenie Centrum Wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem powstrzyma proces degradacji zabytku, a przede wszystkim będzie w sposób kompleksowy chronić dziedzictwo kulturowe naszego regionu oraz promować wyroby wiklinowe jako produkt lokalny rudnickiego zagłębia wikliniarskiego.
Opracowała: Lucyna Zygmunt
Bibliografia
M. Lachowicz: Z. i Z. Chmielowie: J. A. Borzęcki,J.Myjak: F. Gawroński: Praca zbiorowa: |
Historia Szkoły Powszechnej i Szkoły Podstawowej nr 1 w Rudniku nad Sanem; Przegląd Rudnicki nr 2; 2002 r. Hompesch założycielem koszykarstwa w Rudniku; Historia jednego Miasta. Epoka wikiliny; Tygodnik Nadwiślański nr 36; 1985 r. Rudnik nad Sanem ważnym okręgiem wikliniarsko-koszykarskim w Polsce i Europie ; Przegląd Rudnicki nr 1; 1989 r. 50 lat Gimnazjum i Liceum w Rudniku nad Sanem; 1994 r. |